Temat dziedziczenia jest istotnym zagadnieniem prawa cywilnego, który na różnych etapach życia dotyka w zasadzie każdego z nas. Warto zatem wiedzieć, że w pewnych wypadkach możemy mieć do czynienia z przepisami dotyczącymi tzw. niegodności dziedziczenia.
W polskim prawie instytucja ta ma na celu ochronę interesów spadkodawcy i moralnych wartości, określając sytuacje, w których potencjalny spadkobierca może zostać pozbawiony prawa do dziedziczenia, nawet jeśli formalnie by mu ono przysługiwało.
CZYM JEST NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA
Niegodność dziedziczenia to instytucja prawa spadkowego, która polega na pozbawieniu spadkobiercy prawa do spadku na skutek jego niegodnego zachowania wobec spadkodawcy lub w związku z postępowaniem przy podziale spadku. O niegodności decyduje sąd, a wniosek może być złożony przez każdego, kto ma interes prawny w rozstrzygnięciu tej kwestii.
Niegodności dziedziczenia nie należy mylić z wydziedziczeniem, o którym pisałem już w jednym z wcześniejszych artykułów. Z uwagi jednak na podobieństwo pewnych rozwiązań jak np. przebaczenie zanim przystąpią Państwo do lektury niniejszego wpisu polecam zapoznanie się z zawartymi tutaj informacjami:
Wydziedziczenie: czym jest, powody, skutki. Wydziedziczenie a zachowek.
PRZESŁANKI NIEGODNOŚCI DZIEDZICZENIA
Po nowelizacji kodeksu cywilnego, która obowiązuje od 15 listopada 2023 r. występuje pięć przesłanek niegodności dziedziczenia, które muszą zostać wykazane przed sądem:
- Ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy: osoba, która popełniła przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, wolności lub mieniu spadkodawcy, może zostać uznana za niegodną dziedziczenia. Przykładem jest sytuacja, gdy spadkobierca dokonał przestępstwa kradzieży lub oszustwa wobec spadkodawcy.
- Nakłanianie lub wymuszenie zmiany testamentu: jeśli spadkobierca groźbą lub podstępem zmusił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu na swoją korzyść, może zostać pozbawiony prawa do spadku.
- Zniszczenie lub ukrycie testamentu: osoba, która umyślnie zniszczyła, ukryła lub sfałszowała testament, również może być uznana za niegodną dziedziczenia.
Od wspomnianej wyżej daty 15 listopada 2023 r. obowiązują jeszcze dwie poniższe przesłanki: - Uporczywe uchylanie się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.
- Uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Istotne jest, że te dwie ostatnie przesłanki muszą wystąpić po 15 listopada 2023 r., aby mogły być brane pod uwagę przez sąd przy orzekaniu o niegodności dziedziczenia.
PROCEDURA UZNANIA NIEGODNOŚCI DZIEDZICZENIA
Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie następuje automatycznie. Aby doszło do tego, należy złożyć pozew do sądu, który na drodze postępowania cywilnego zbada, czy zaszły okoliczności uzasadniające niegodność. Sprawę może zainicjować osoba, która ma interes prawny, na przykład inny spadkobierca. Legitymowanym może być jednak nie tylko osoba mająca interes majątkowy, może to być również ktoś kierujący się poczuciem sprawiedliwości czy pielęgnujący pamięć o zmarłym, choćby nie należał do kręgu spadkobierców testamentowych czy ustawowych. Generalnie, ocena czy dana osoba ma interes w uznaniu danego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia jest dokonywana z uwzględnieniem konkretnych okoliczności danego przypadku. Z powództwem takim może wystąpić również prokurator.
Sąd analizuje wszystkie dowody, przesłuchuje świadków i rozpatruje każdą sprawę indywidualnie, co może być procesem czasochłonnym i wymagającym. Pamiętać należy, że w takich sprawach, to na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia faktów uzasadniających uznanie danego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia.
Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia następuje w drodze wydania przez sąd orzeczenia o charakterze konstytutywnym. Oznacza to, że ma ono moc wsteczną, która rozciąga się od chwili otwarcia spadku.
KIEDY I JAK DŁUGO MOŻNA DOCHODZIĆ NIEGODNOŚCI DZIEDZICZENIA?
Na wystąpienie z żądaniem uznania za niegodnego dziedziczenia mamy ściśle oznaczony i ograniczony czas.
Po pierwsze, powództwo o uznanie za niegodnego dziedziczenia można wytoczyć dopiero po otwarciu spadku (czyli śmierci spadkodawcy).
Po drugie, istnieją dwie granice czasowe, do których możemy w sposób skuteczny wystąpić z żądaniem uznania niegodności. Pierwszą z nich jest termin roku, od momentu, w którym będąc osobą mającą interes prawny, powzięliśmy informację o istniejącej przyczynie niegodności. Drugą granicą jest termin 3 lat od daty otwarcia spadku. Wraz z upływem tych terminów wygasa możliwość wystąpienia z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego.
Szczególnie istotny jest w tym kontekście termin 3-letni. Jego upływ sprawia bowiem, że nawet jeżeli informację o przyczynie niegodności dziedziczenia powzięliśmy później i nie upłynął jeszcze termin roczny, to skuteczne wytoczenie powództwa o uznanie za niegodnego dziedziczenia tak czy inaczej będzie niemożliwe.
Kolejną bardzo niemiłą niespodzianką może okazać się dla nas dominujący pogląd o niemożności stosowania do roszczenia o uznanie za niegodnego dziedziczenia w drodze analogii przepisów o przedawnieniu roszczeń majątkowych. Mówiąc prościej, chodzi o to, że zdaniem większości praktyki, do przedawnienia tego roszczenia nie będą mieć zastosowania przepisy o zawieszeniu czy przerwaniu biegu przedawnienia (121 i n. kodeksu cywilnego). Oznacza to, że bieg terminu przedawnienia rozpocznie się i nie ulegnie zawieszeniu w wypadku np. zainicjowania postępowania pojednawczego, mediacji czy w zakresie roszczeń przeciwko rodzicom w czasie trwania władzy rodzicielskiej. Tak samo bieg przedawnienia nie zostanie przerwany poprzez uznanie roszczenia przez niegodnego dziedziczenia.
W związku z powyższym, czas na podjęcie decyzji o wytoczeniu powództwa będzie mocno ograniczony, jeszcze bardziej zaś ograniczone pole manewru istnieje w przypadku chęci załatwienia sprawy polubownie.
SKUTKI UZNANIA SPADKOBIERCY ZA NIEGODNEGO
Gdy sąd uzna spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia, traci on prawo do spadku, tak jakby zmarł przed spadkodawcą. Oznacza to, że jego udział w spadku przypada innym spadkobiercom – zgodnie z wolą spadkodawcy lub zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego.
Uznanie za niegodnego dziedziczenia pozbawia prawa do spadku wyłącznie po konkretnym spadkodawcy. Pozostaje bowiem ono w związku z konkretnym czynem spadkobiercy, jakiego dopuścił się on względem konkretnej osoby (lub jej ostatniej woli). Nie wyklucza ono takiej osoby z dziedziczenia po innych spadkodawcach.
Jeżeli zatem spadkobierca został uznany za niegodnego dziedziczenia po swoim ojcu, to sam ten fakt nie wyklucza go już automatycznie od dziedziczenia po matce. Tak samo skutek orzeczenia uznającego niegodność dziedziczenia, nie rozciąga się na zstępnych takiej osoby.
KIEDY NIE MOŻE DOJŚĆ DO NIEGODNOŚCI DZIEDZICZENIA?
Istnieją sytuacje, w których spadkodawca może świadomie zrezygnować z uznania danej osoby za niegodną pomimo wystąpienia przesłanek niegodności.
Przebaczenie przez spadkodawcę jest podstawą do uchylenia niegodności dziedziczenia. Musi ono być jednak odpowiednio udokumentowane, a jego skuteczność ocenia sąd.
O przebaczeniu pisałem w podlinkowanym wyżej artykule: ,,Wydziedziczenie: czym jest, powody, skutki. Wydziedziczenie a zachowek.’’
NIEGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA A WYDZIEDZICZENIE PODSTAWOWE RÓŻNICE
Warto jeszcze raz podkreślić, że niegodność dziedziczenia różni się od wydziedziczenia. Niegodność jest stwierdzana przez sąd, na żądanie osoby mającej interes prawny, podczas gdy wydziedziczenie to świadoma decyzja spadkodawcy, która wymaga formalnego umieszczenia w testamencie. Obie te instytucje mają jednak na celu pozbawienie niektórych osób prawa do spadku.
PODSUMOWANIE
Niegodność dziedziczenia to mechanizm ochrony moralnych wartości i woli spadkodawcy, pozwalający na pozbawienie spadkobiercy praw do dziedziczenia w szczególnych, określonych prawem przypadkach. Jeśli spadkobierca dopuścił się działań, które godzą w spadkodawcę lub w sam proces dziedziczenia, sąd może zdecydować o jego wykluczeniu od dziedziczenia. W takich sprawach warto skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej, aby skutecznie bronić swoich praw lub dochodzić uzasadnionej niegodności w przypadku sporów między spadkobiercami.
Nasza kancelaria oferuje wsparcie w sprawach dotyczących niegodności dziedziczenia, pomagając zarówno w zakresie przygotowania odpowiednich dowodów, jak i w reprezentacji przed sądem. Zapraszamy do kontaktu, jeśli potrzebują Państwo pomocy w tym złożonym obszarze prawa spadkowego.
