Kara umowna to szeroko stosowane w prawie zobowiązań narzędzie mające na celu dyscyplinowanie stron umowy. W przypadku zastrzeżenia kary umownej w stosunku za niewykonanie, czy nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego w terminie przez jedną ze stron, druga może domagać się zapłaty określonej sumy pieniężnej, niezależnie od wysokości poniesionej szkody.
Kara umowna jest więc swego rodzaju odszkodowaniem umownym, bo jej źródłem jest działanie lub zaniechanie wskazane w umowie, a jej wysokość nie jest powiązana z powstaniem i rozmiarem szkody.
CECHY KARY UMOWNEJ
- Kara umowna jest wyrażona jako kwota pieniężna. Karą umowną nie może być obowiązek określonego zachowania czy wydania określonej ilości rzeczy oznaczonej co do gatunku/co do tożsamości
- Kara umowna może być wyrażona: kwotowo (najlepsze rozwiązania w przypadku niewykonania zobowiązania), bądź procentowo (najlepsze rozwiązanie w przypadku opóźnienia w wykonaniu zobowiązania, liczona za każdy dzień czy inny okres czasu), np. jako ułamek wartości rzeczy albo wartości kontraktu.
- Kara umowna musi być określona jednoznacznie. Jej ustalenie powinno być możliwe od razu bądź co najwyżej w drodze przeliczeń arytmetycznych. Niedopuszczalne jest wskazanie w umowie, że ustalanie podstawy naliczania kary umownej nastąpi w przyszłości.
- Należy wskazać zobowiązanie, którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary. Kara umowna może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania w całości, bądź z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem poszczególnych etapów/elementów zobowiązania.
- W przypadku zastrzeżenia kary umownej wierzyciel nie może domagać się odszkodowania uzupełniającego, chyba że strony inaczej postanowią w umowie.
ZNACZENIE KARY UMOWNEJ
Kara umowna ułatwia dochodzenie roszczeń. Eliminuje ona konieczność wykazywania wysokości szkody. Wierzyciel musi wykazać jedynie fakt niewykonania bądź nienależytego zobowiązania, a nie jego skutki majątkowe. Dzięki temu dochodzenie roszczeń jest, szybsze, prostsze i wiąże się z niższymi kosztami. Uproszczenie dochodzenia roszczeń na wypadek opóźnienia dłużnika w wykonaniu swojego zobowiązania, to największa praktyczna korzyść kary umownej.
Kolejną kwestią jest zabezpieczenie wykonania zobowiązania. Zastrzeżenie kary umownej działa bowiem motywująco na dłużnika, do należytego wykonania zobowiązania skłania go nie tylko związanie się z wierzycielem umową i związane z tym najczęściej świadczenie wzajemne wierzyciela, ale i chęć uniknięcia konieczności zapłaty zryczałtowanego odszkodowania, wskazanego w umowie, jakim jest kara umowna.
Perspektywa zapłaty określonej kwoty na wypadek niewykonania zobowiązania:
• zwiększa dyscyplinę kontraktową,
• zmniejsza ryzyko opóźnień,
• podnosi prawdopodobieństwo pełnego wykonania zobowiązania.
Kara umowna ma również funkcję gwarancyjną. Kara zapewnia wierzycielowi minimalną rekompensatę za niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia. Nawet gdy trudno wykazać konkretny rozmiar szkody, bądź wierzyciel nie chce dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych, ma on „gwarantowaną” minimalną ochronę dzięki z góry ustalonej kwocie, jaką zapłacić ma dłużnik w przypadku niewykonania swoich obowiązków umownych. Pozwala to zminimalizować negatywne konsekwencje ekonomiczne opóźnienia dłużnika i obniżyć koszty dochodzenia roszczeń.
Zastrzeżenie kary umownej upraszcza kalkulację ryzyka przy zawieraniu umów. Strony już w chwili zawierania umowy wiedzą:
• ile będzie kosztowało naruszenie swoich obowiązków,
• jakie ryzyko finansowe podejmują,
• jak wygląda ekonomiczny bilans niepowodzenia przedsięwzięcia.
To poprawia przejrzystość i przewidywalność relacji kontraktowych.
Kara umowna ma wreszcie funkcję prewencyjną i represyjną. Z jednej strony zapobiega naruszeniom, z drugiej — stanowi sankcję za niewykonanie zobowiązania. Choć nie jest „karą” w sensie karnym, pełni funkcję dyscyplinującą.
Jak wskazałem powyżej, ogranicza ona również potrzebę prowadzenia sporu co do wysokości szkody. Wierzyciel może poprzestać na zastrzeżonej w umowie kwocie i nie angażować się w dochodzenie swojego odszkodowania na zasadach ogólnych. Dzięki temu musi przedstawić mniejszą liczbę dowodów, postępowanie jest krótsze, a jego koszty procesowe są niższe. Spór sprowadza się zwykle do tego, czy doszło do naruszenia obowiązków dłużnika i czy kara nie jest rażąco wygórowana (w kontekście miarkowania, szerzej o miarkowaniu poniżej).
ZAKRES STOSOWANIA KARY UMOWNEJ
Kara umowna ustanawiana jest wyłącznie dla zabezpieczenia należytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Nie jest możliwe ustanowienie kary umownej na wypadek nienależytego wykonania lub niewykonania zobowiązania pieniężnego. Na taki wypadek przewidziano instytucję odsetek ustawowych za opóźnienie.
Takie ograniczenie wynika z ustawy i jest bezwzględnie obowiązujące, tj. nie można go znieść lub ograniczyć poprzez czynność prawną, np. umowę.
Możliwe jest natomiast wprowadzenie kary umownej na wypadek określonego zachowania bądź zaniechania strony o charakterze niepieniężnym, nawet w przypadku, kiedy główne świadczenie tej strony jest pieniężne. Np. można wprowadzić karę umowną za opóźnienie w wydaniu przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę, na wypadek jej wypowiedzenia przez leasingodawcę z powodu nieopłacania przez niego rat leasingowych. W tej sytuacji kara umowna nie odnosi się do świadczenia pieniężnego (nieopłacania rat leasingowych), a do świadczenia niepieniężnego, jakim jest obowiązek wydania przedmiotu leasingu.
Co jednak, jeżeli kara umowna zostanie jednak wprowadzona w umowie na wypadek świadczenia niepieniężnego?
Obecnie dominuje stanowisko, że takie postanowienie nie jest nieważne z mocy prawa, a należy oceniać je przez pryzmat regulacji dotyczących odsetek ustawowych.
Jeżeli taka ,,kara umowna’’ jest powiązana z wartością świadczenia i długością opóźnienia, a także nie przekracza wysokością odsetek maksymalnych, wówczas zbliża się do instytucji odsetek ustawowych za opóźnienie i należy ją uznać za ważną i wiążącą.
Jeżeli natomiast, taka kara jest stała, niezależnie od wartości świadczenia i długości opóźnienia, wówczas, takie postanowienie będzie nieważne.
O różnicach w uprawieniach wierzyciela w zależności od tego czy mamy do czynienia ze zobowiązaniem pieniężnym czy niepieniężnym pisałem również tutaj, przy okazji wyjaśnienia różnicy pomiędzy opóźnieniem a zwłoką:
Zwłoka czy opóźnienie? Co oznaczają te pojęcia w umowie i jak wpływają na Twoje prawa?
MIARKOWANIE KARY UMOWNEJ
Jak wskazałem powyżej, kara umowna należy się wierzycielowi w wysokości zastrzeżonej w umowie bez względu na wysokość rzeczywiście poniesionej szkody.
Jednak zgodnie z art. 484 § 2 k. c. dłużnik może dochodzić na drodze sądowej zmniejszenia kary umownej, jeżeli:
1) zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane,
2) kara umowna jest rażąco wygórowana.
Sytuacja z pkt 1) jest prostsza do wyjaśnienia. Sąd bada, w jakiej części dłużnik wykonał zobowiązanie i uznając, że wykonał je w znacznej części – odpowiednio może zmniejszyć karę umowną. W ten sposób sąd może miarkować karę umowną należną z powodu niewykonania pewnej niewielkiej części zobowiązania, jak również zwłoki w spełnieniu tegoż zobowiązania, jeżeli:
dłużnik wykonał to zobowiązanie w znacznej części, a
zwłoka w wykonaniu pozostałej części świadczenia nie jest nadmierna.
Sąd miarkuje karę pieniężną stosownie do stopnia, w jakim cel zamierzony przez wierzyciela został osiągnięty.
Odnośnie pkt 2), wskazać należy, że sąd ma swobodę w podjęciu decyzji dotyczącej tego, czy kara umowna jest rzeczywiście rażąco wygórowana.
O rażącym wygórowaniu szkody można mówić wówczas, kiedy kara umowna w zastrzeżonej wysokości będzie nieadekwatna. Kara umowna nie może bowiem prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia uprawnionego. Dlatego jedną z podstaw do redukowania kary umownej jest brak szkody lub jej nieznaczna wysokość. Nie można jednak żądać takiej redukcji kary, by pokrywała ona jedynie wysokość szkody poniesionej przez kontrahenta. Przesłanką redukcji kary umownej jest również relacja między wysokością kary umownej a ustaloną w umowie wartością świadczenia, którego spełnienie zabezpiecza.
Miarkowanie kary umownej może także nastąpić w sytuacji, gdy wierzyciel przyczynił się do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika.
Miarkowania kary umownej dokonuje sąd na podstawie wniosku zgłoszonego przez dłużnika. Samo złożenie przez dłużnika żądania oddalenia powództwa o zapłatę kary umownej należy uznać za zgłoszenie wniosku o miarkowanie, jeżeli wynika to z okoliczności faktycznych podniesionych przez dłużnika.
Co bardzo istotne, miarkowanie kary umownej możliwe jest również w stosunkach umownych między przedsiębiorcami.
KARA UMOWNA- PODSUMOWANIE NAJWAŻNIEJSZYCH KWESTII
1) Funkcja kompensacyjna (odszkodowawcza) – główna. Kara umowna ma zastąpić odszkodowanie na zasadach ogólnych i uprościć dochodzenie roszczeń. Wierzyciel nie musi wykazywać wysokości szkody – jedynie samo naruszenie zobowiązania.
2) Funkcja prewencyjno-motywacyjna. Kara umowna „motywuje” dłużnika do wykonania umowy, działa odstraszająco przed naruszeniem przez niego swoich obowiązków umownych.
3) Funkcja represyjna (sankcyjna) – pośrednia. Kara pełni także element sankcji za naruszenie umowy, ale nie jest „karą” w sensie prawa karnego — ma dalej charakter cywilnoprawny.
4) Charakter akcesoryjny. Kara umowna ma charakter akcesoryjny – istnieje tylko, gdy istnieje zobowiązanie główne. Jeśli umowa główna jest nieważna lub wygasa, kara umowna również nie obowiązuje.
5) Kara umowna może zostać zastrzeżona tylko za zobowiązania niepieniężne. Co do zasady nie można zastrzec kary umownej za brak zapłaty pieniężnej – zastosowanie mają wówczas odsetki.
6) Możliwość miarkowania (obniżenia) kary. Sąd może ją zmniejszyć, jeśli: zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, lub kara jest rażąco wygórowana. To pokazuje, że kara umowna nie jest absolutna – sąd może ją dostosować do stopnia naruszenia obowiązków dłużnika i osiągnięcia celu przez wierzyciela.
7) Kara umowna co do zasady należy się nawet bez powstania szkody. Wierzyciel nie musi udowadniać szkody – wystarczy naruszenie zobowiązania. Dłużnik może jednak dowodzić, że kara powinna zostać zmniejszona (miarkowanie).
Kara umowna to bardzo szeroko stosowany instrument dyscyplinujący dłużnika i upraszczający dochodzenie przez wierzyciela swoich roszczeń wynikających z niewykonania, lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika.
Jeżeli potrzebujesz konsultacji w sprawie twojej umowy, skontaktuj się z nami. Oferujemy kompleksową pomoc w dochodzeniu swoich roszczeń wynikających z kar umownych czy obronie przed nieuzasadnionymi roszczeniami wierzyciela.
