W dzisiejszym wpisie chciałbym poruszyć tematykę wydziedziczenia, rozumianego jako wydziedziczenie sensu stricto, uregulowane w art. 1008 kodeksu cywilnego, które często jest mylone z wydziedziczeniem sensu largo, tj. wyłączeniem spadkobiercy ustawowego od udziału w spadku przy pomocy testamentu (pomijającego go jako spadkobiercę, bądź testamentu negatywnego, takiego w którym testator wskazuje, że wyłącza określonego spadkobiercę czy wszystkich spadkobierców ustawowych od prawa do spadku, bez powoływania w to miejsce innych osób).
Z purystycznego punktu widzenia, w zasadzie tylko to pierwsze, będące przedmiotem dzisiejszego artykułu, jest ,,prawdziwym’’ wydziedziczeniem. Poniższa treść dotyczy zatem wyłącznie pozbawienia prawa do zachowku, a nie pominięcia w testamencie spadkobiercy ustawowego.
CZYM JEST WYDZIEDZICZENIE
Wydziedziczenie jest pozbawieniem uprawnionego zachowku. W poprzednim wpisie dotyczącym zachowku: https://kopczynski-kancelaria.pl/zachowek-ile-dla-kogo-przedawnienie-podstawowe-informacje/ wskazałem, że uprawnionymi do zachowku, w zależności od stanu faktycznego, mogą być:
- małżonek
- zstępni
- rodzice
Tak więc ściśle rozumiane, wydziedziczenie polegać będzie na pozbawieniu wyłącznie tych trzech wyżej wymienionych kategorii osób prawa do zachowku.
WAŻNE!!!
Warto dodać, że wydziedziczenie pociąga za sobą szersze i bardziej dotkliwe konsekwencje niż pominięcie spadkobiercy ustawowego w testamencie czy wyłączenie go od dziedziczenia wspomnianym wyżej testamentem negatywnym- poza tym, że spadkobierca traci prawo do swojego udziału w spadku, traci również możliwość dochodzenia zachowku, podczas gdy w tym drugim przypadku spadkobierca, jeżeli jest uprawniony, dalej może wystąpić z roszczeniem o zachowek.
WYDZIEDZICZENIE ZSTĘPNEGO A JEGO DALSI ZSTĘPNI
Wydziedziczenie zstępnego nie pozbawia prawa do zachowku dalszego zstępnego.
Oznacza to, że wydziedziczając syna nie pozbawiamy prawa do zachowku naszego wnuka, czy prawnuka. Osoby te musiałby zostać wydziedziczone odrębnie, co może okazać się problematyczne, jeżeli wydziedziczonym miałby być małoletni. Przyjmuje się bowiem, że w zdecydowanej większości przypadków małoletni nie jest w stanie do końca pokierować własnym postępowaniem, ani rozpoznać znaczenia popełnionego czynu.
PRZYCZYNY WYDZIEDZICZENIA
Z uwagi na charakter prawa do zachowku, jakim jest zabezpieczenie sytuacji majątkowej najbliższych członków rodziny spadkodawcy, na wypadek gdyby ten w sposób należyty o to nie zadbał, odebranie prawa do zachowku może nastąpić wyłącznie w ściśle określonych przez ustawodawcę przypadkach.
Są to sytuacje, w których uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Należy zwrócić uwagę, że są to przesłanki dość ogólnie ujęte, a przyczyną takiego stanu rzeczy jest jak zwykle mnogość sytuacji jakie mogą powstać w życiu, których to ustawodawca nie jest w stanie z góry przewidzieć, a ich bardziej kazuistyczne uregulowanie doprowadziłoby do sytuacji, w której kodeks cywilny nie miałby formatu książeczki, a grubej, wielotomowej księgi, a i tak byłoby to niewystarczające. Aby określić, czy w danej sytuacji wydziedziczenie było możliwe musimy zatem często sięgnąć również do innych przepisów oraz orzecznictwa.
WAŻNE!!!
Zasadność wydziedziczenia na podstawie każdej z wyżej wymienionych przyczyn musi być badana indywidualnie, poprzez poznanie wszystkich okoliczności danego przypadku i często również zważenie na zachowanie samego spadkodawcy.
Przykładowo:
- spadkodawca będący alkoholikiem nie będzie mógł skutecznie wydziedziczyć swojego syna, który również wpadł w nałóg, z powodu jego uzależnienia,
- skazany za kradzieże nie będzie mógł wydziedziczyć syna, z powodu popełnienia przez niego przestępstw przeciwko mieniu, jeżeli sam wciągnął go w świat przestępczy,
- matka stosująca przemoc fizyczną i psychiczną w stosunku do swojej córki, nie będzie mogła jej wydziedziczyć z powodu zaniedbywania przez nią obowiązków rodzinnych.
Przyczyny wydziedziczenia stanowią dobry materiał na odrębny artykuł.
JAK DOKONAĆ WYDZIEDZICZENIA?
Aby pozbawić kogoś prawa do zachowku niezbędne jest spełnienie kilku warunków:
- po pierwsze, musi zostać sporządzony testament, w którym spadkodawca wskaże osobę, którą pozbawia prawa do zachowku,
- musi on określić przyczynę wydziedziczenia oraz
- podać wystarczającą ilość informacji, pozwalających na ustalenie, że negatywne zachowanie spadkobiercy rzeczywiście zaistniało i jest podstawą do jego wydziedziczenia.
Nie jest zatem wystarczające wskazanie przez spadkodawcę w testamencie, że wydziedzicza daną osobę ,,z przyczyny wszystkim wiadomej’’, nawet jeżeli w istocie, powód ten jest powszechnie znany w jego środowisku. Tak samo przez większość prawników za niewystarczające jest wskazanie samej tylko ustawowej przesłanki poprzez zacytowanie przepisu.
Aby skutecznie kogoś wydziedziczyć należy zatem wskazując osobę wydziedziczonego podać konkretną sytuację, czy też przykłady nagannego zachowania uprawnionego do zachowku, np.:
- ,,pobicie mnie przez mojego syna Jana Malinowskiego w obecności rodziny podczas Wigilii w 2019 r.’’,
- ,,celowe, trwające od 10 lat izolowanie się przez moją córkę Annę Nowak od rodziny przejawiające się całkowitym brakiem: odwiedzin, telefonów, wsparcia psychicznego i finansowego, zainteresowania moją osobą i uporczywe ignorowanie przez nią podejmowanych przeze mnie prób kontaktu’’.
Przyczyna wydziedziczenia ma wynikać z testamentu, a ewentualne odesłania do innych źródeł pozwalających na ujawnienie przyczyny wydziedziczenia są dopuszczalne wyłącznie w sytuacji, w której skorzystanie z nich stanowić będzie jedynie interpretację testamentu, a nie jego uzupełnienie. Wystarczające będzie zatem wskazanie w testamencie, że ,,wydziedziczam żonę z tych samych powodów, które zostały opisane w pozwie rozwodowym’’ (jeżeli oczywiście do momentu śmierci spadkodawcy nie zapadł prawomocny wyrok rozwodowy, bo w takiej sytuacji była żona nie będzie już uprawniona do zachowku). Natomiast nie będzie wystarczające odwołanie się w testamencie jedynie do zeznań konkretnego świadka, który miałby wskazać powody wydziedziczenia, np. ,,wydziedziczam moją matkę Joannę, z powodów, o których może zaświadczyć mój przyjaciel Stefan Kowalski, lat 52, zamieszkały …’’, bez wskazania konkretnej przyczyny wydziedziczenia i informacji, które umożliwiają przypisanie takich zachowań wydziedziczonemu. Taka sytuacja stwarzałaby bowiem zbyt wielkie pole do nadużyć i wypaczania ostatniej woli zmarłego.
SKUTKI WYDZIEDZICZENIA
Skutkiem wydziedziczenia jak już wyżej wskazano jest pozbawienie prawa do zachowku z czym w parze idzie również pozbawienie prawa do spadku z ustawy.
W przypadku wystąpienia przez uprawnionego z roszczeniem o zachowek, ten, wobec którego skierowano takie roszczenie (spadkobierca, obdarowany itd.) będzie mógł bronić się przed uwzględnieniem powództwa, poprzez wskazanie, że domagający się zapłaty został skutecznie wydziedziczony. Z kolei wydziedziczony będzie musiał wówczas wykazać, że wydziedziczenie było nieskuteczne, nie istniała przyczyna wydziedziczenia, czy też wykaże, że spadkodawca mu przebaczył.
Ciekawostka: większość prawników przyjmuje, że możliwe jest jedynie częściowe wydziedziczenie uprawnionego do zachowku. Skutki takiego wydziedziczenia będą odmienne od wyżej opisanych, o tyle, że osoba uprawniona otrzyma określoną część zachowku czy to w formie powołania do dziedziczenia testamentem czy z mocy ustawy, bądź kierując powództwo o zachowek. W takiej sytuacji dziedziczenie spowoduje zatem jedynie obniżenie wysokości zachowku, a nie jego całkowite pozbawienie.
PRZEBACZENIE I JEGO KONSEKWENCJE
Do wydziedziczenia nie dojdzie, jeżeli spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu.
Również skuteczność przebaczenia jest obwarowana szeregiem koniecznych do spełnienia przesłanek. Przede wszystkim musi ono zostać dokonane w sposób umożliwiający uznanie, że wolą spadkodawcy było jego ujawnienie. Należy zdecydowanie przychylić się do zdania tych autorów i tych orzeczeń, w których wskazano, że skuteczne przebaczenie nie wymaga sporządzenia nowego testamentu czy skreślenia wzmianek o wydziedziczeniu w już istniejącym testamencie. Może ono być dokonane w dowolnej formie, pozwalającej dostatecznie na jego ujawnienie, np. list, celowe przekazanie swojego pamiętnika członkowi najbliższej rodziny, w którym zawarte będzie oświadczenie o stosownej treści, wygłoszenie przemowy w gronie najbliższej rodziny itd.
Ważne jest również, aby spadkodawca po pierwsze wskazał, za co konkretnie przebacza wydziedziczonemu, a po drugie miał świadomość całokształtu zachowania wydziedziczonego związanego z tą przyczyną wydziedziczenia. Uznaje się bowiem, że nie można w sposób skuteczny wybaczyć komuś zachowania, którego nie było się świadomym. Zbyt ogólne sformułowanie, np. ,,przebaczam mojemu mężowi wszystkie negatywne zachowania wobec mnie’’ może rodzić później problemy dowodowe i interpretacyjne.
Ponadto, przebaczenie musi być szczere. Nie może zostać złożone pod wpływem obawy, groźby, przymusu itd.
Przebaczenie może zostać złożone również przez osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych, o ile działała ona z dostatecznym rozeznaniem. To, czy spadkodawca, który przebaczył wydziedziczonemu miał pełną bądź ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czy też był jej pozbawiony będzie miało również wpływ na rozkład ciężaru dowodu w sprawie o zachowek.
PODSUMOWANIE
Jak zatem widać, wydziedziczenie to termin różniący się swoim znaczeniem na gruncie prawa spadkowego od jego potocznego rozumienia. Dodatkowo, aby zostało w sposób skuteczny dokonane musi został spełnionych szereg warunków, co może okazać się nie takie proste.
Dlatego też jeżeli zastanawiasz się nad tym, w jaki sposób i czy w ogóle, w twojej sytuacji będzie możliwe dokonanie wydziedziczenia, czy też zostałeś wydziedziczony i myślisz nad wytoczeniem powództwa o zachowek, ponieważ uważasz, że spadkodawca nie spełnił przesłanek niezbędnych do uznania wydziedziczenia za ważne, skontaktuj się z adwokatem. Nasza Kancelaria ma doświadczenie w sprawach z zakresu prawa spadkowego. Klikając w ten link możesz wysłać bezpłatne zapytanie i krótko przedstawić swój problem, po wstępnej analizie, skontaktujemy się z Tobą i przedstawimy istniejące możliwości działania oraz uzgodnimy warunki współpracy.
