Celem zabezpieczenia sytuacji majątkowej najbliższych członków rodziny spadkodawcy, na wypadek gdyby ten w sposób należyty o to nie zadbał, polski ustawodawca przewidział instytucję zachowku.
Teoretycznie, spadkodawca może dowolnie rozporządzić całym swoim majątkiem, jednakże jeżeli w swoich rozporządzeniach majątkowych nie uwzględni części należnej na podstawie przepisów kodeksu cywilnego członkom najbliższej rodziny (w zależności od sytuacji: zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom), ani ich w sposób skuteczny nie wydziedziczy, to wówczas musi liczyć się z możliwością wystąpienia przez te osoby po jego śmierci z roszczeniami o zapłatę jakie mogą zostać skierowane do pozostałych osób powołanych przez niego do dziedziczenia, zapisobiorców windykacyjnych, czy obdarowanych.
Zachowek faktycznie więc ogranicza swobodę testowania.
Niniejszy artykuł stanowi tylko wprowadzenie w tę tematykę oraz zawiera podstawowe informacje na temat zachowku. Należy zdać sobie sprawę z faktu, że mnogość możliwych stanów faktycznych sprawia, że obliczenie należnego zachowku oraz ustalenie osób zobowiązanych do jego zapłaty może być skomplikowaną czynnością, często przekraczającą możliwości osoby bez wykształcenia prawniczego oraz doświadczenia w zawodzie prawniczym.
CZYM JEST ZACHOWEK?
Jest to roszczenie przysługujące uprawnionemu, o zapłatę określonej sumy pieniężnej. Suma ta stanowi różnicę pomiędzy minimalną wartością spadku, jaką powinniśmy na mocy przepisów otrzymać od spadkodawcy (na mocy powołania do spadku, darowizny, zapisu itd.), a wartością faktycznie od spadkodawcy otrzymaną.
Ważne jest, że zachowek stanowi roszczenie pieniężne. Uprawniony do zachowku nie może żądać jego zaspokojenia w naturze. Nie można zatem na tej podstawie żądać wydania określonych składników majątkowych, jak np. nieruchomości.
UPRAWNIENI DO ZACHOWKU I WYŁĄCZENI OD ZACHOWKU
Na początek trzeba ustalić uprawnionych do zachowku. Uprawnionymi będą jak już wyżej wspomniano, członkowie najbliższej rodziny spadkodawcy:
- małżonek
- zstępni (nie tylko dzieci, ale w określonych sytuacjach również: wnuki, prawnuki itd.)
- rodzice (wyłącznie w sytuacjach, w których byliby powołani do spadku na mocy dziedziczenia ustawowego)
Wyłączeni od możliwości domagania się zachowku będą:
- uznani za niegodnych dziedziczenia
- osoby, które odrzuciły spadek (co istotne wyłącznie te, które odrzuciły spadek przysługujący z ustawy, nie z testamentu)
- osoby, które zawarły ze spadkodawcą umowę, o zrzeczenie się dziedziczenia (zwykle również obejmuje ona zstępnych zrzekającego się, o ile strony nie postanowią inaczej)
- według większości prawników i orzecznictwa również małżonek wyłączony od dziedziczenia, w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy tego małżonka i żądanie to okazało się uzasadnione
- wydziedziczeni
Istotne jest więc, z czym często niektóre osoby mają problem, że zachowek nie przysługuje po naszym rodzeństwie. W jednym z poprzednich wpisów odpowiedziałem natomiast na inne często pojawiające się pytanie: czy synowa dziedziczy spadek po teściowej?
Roszczenie o zachowek można odziedziczyć. Dziedziczenie tego roszczenia podlega szczególnej regule, wynikającej z art. 1002. k.c., zgodnie z którą roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. W przypadku braku osób uprawnionych do dziedziczenia roszczenia o zachowek, roszczenie w tym zakresie wygasa.
KTO MA OBOWIĄZEK ZAPŁATY ZACHOWKU?
- spadkobiercy powołani do dziedziczenia (w zależności od stanu faktycznego: testamentem bądź z mocy ustawy);
- osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny;
- obdarowani darowizną, która została zaliczona na poczet substratu zachowku;
- fundacja rodzinna albo osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Ważne, że nie możemy żądać zachowku od powyższych osób według własnego uznania. Dochodzenie przez osobę uprawnioną do zachowku przysługującego jej roszczenia odbywa się bowiem we wskazanej wyżej kolejności. Przy czym, jeżeli osoba uprawniona chce żądać zachowku od zobowiązanego w dalszej kolejności, musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej w pierwszej, drugiej lub trzeciej kolejności.
WYSOKOŚĆ ZACHOWKU
Pierwszym krokiem po tym, kiedy już uznamy, że zachowek będzie nam przysługiwał jest ustalenie jego wysokości. Standardowo wartość należnego zachowku wynosi połowę (1/2) wartości udziału należnego na podstawie przepisów o dziedziczeniu ustawowym, w przypadku zaś, w którym osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy lub jest to małoletni zstępny wynosi on dwie trzecie (2/3) wartości udziału spadkowego.
Następnie konieczne jest ustalenie wysokości udziału w spadku jaki przysługiwałby osobie uprawnionej do zachowku w wypadku dziedziczenia ustawowego. Tak ustalony ułamek mnożymy przez tzw. substrat zachowku. Jest to czynna wartość spadku (różnica pomiędzy wartością aktywów, a pasywów, tj. długów spadkowych), która może zostać powiększona o określone przepisami prawa: darowizny dokonane przez spadkodawcę, zapisy windykacyjne, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
Przykład:
Jan (57 lat) i Anna (50 lat) są małżeństwem, mają oni trójkę synów: Roberta (27 lat), Tomasza (20 lat) i Adama (14 lat).
Jan umiera w 2024 r. pozostawiając testament, na mocy którego jego jedynymi spadkobiercami zostają w częściach równych (po ½): żona Anna oraz syn Robert. Za życia Jan nie dokonywał darowizn poza drobnymi, zwyczajowo przyjętymi. Wartość masy spadkowej po Janie wynosi 1 000 000 zł.
W tej sytuacji Tomasz i Adam są uprawnieni do zachowku. Tomasz będzie mógł domagać się połowy (1/2) udziału, który przypadałby mu w przypadku dziedziczenia ustawowego, a Adam, z uwagi na to, że jest małoletni, dwóch trzecich (2/3) swojego udziału należnego na podstawie przepisów o dziedziczeniu ustawowym.
Aby ustalić wartość tego udziału należy teraz sięgnąć do przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Gdyby Jan nie pozostawił po sobie testamentu, to spadek po nim dziedziczyliby w częściach równych (po ¼): żona Anna oraz synowie: Robert, Tomasz i Adam. Podstawę stanowiłby bowiem art. 931. § 1. kodeksu cywilnego, zgodnie z którym w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Tomasz będzie zatem mógł się domagać połowy udziału należnego mu na podstawie przepisów o dziedziczeniu ustawowym, tj. 1/8 (1/2*1/4=1/8), a Adam, jako małoletni 1/6 (2/3*1/4=2/12, czyli 1/6).
Oznacza to, że Tomasz może wystąpić z roszczeniem do spadkobierców Jana o zapłatę należnego mu zachowku w kwocie 125 000 zł (1/8*1 000 000), a Adam o zapłatę 166 666,67 zł (1/6*1 000 000, w zaokrągleniu do jednego grosza w górę).
ZALICZANIE NA POCZET ZACHOWKU DAROWIZN I INNYCH AKTYWÓW
W praktyce jednak często ustalenie wysokości zachowku będzie znacznie bardziej skomplikowane niż to zostało przedstawione na powyższym, dość prostym przykładzie. Dzieje się tak ponieważ jak wspomniano wyżej, w sprawach o zachowek poza samym majątkiem stanowiącym własność spadkodawcy w momencie jego śmierci, możemy mieć do czynienia z różnego rodzaju dokonanymi przez niego za życia darowiznami czy innymi aktywami. Ponadto, samo ich zaliczenie na poczet tzw. substratu zachowku może nie być oczywiste.
W przypadku darowizn ogólna zasada jest taka, że zgodnie z przepisami prawa spadkowego na poczet substratu zachowku zalicza się wszystkie darowizny dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku albo spadkobierców, które nie są drobnymi, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętymi darowiznami. Jeżeli jednak darowizny zostały dokonane na rzecz innych osób, to zalicza się je na poczet substratu zachowku wyłącznie w przypadku, w którym zostały one dokonane przed mniej niż 10 laty wstecz od dnia otwarcia spadku.
Zmodyfikujmy zatem powyższy przykład aby to lepiej rozjaśnić.
Załóżmy, że Pan Jan poza testamentem i majątkiem w wysokości 1 000 000 zł, dokonał za życia dwóch darowizn. W 2011 roku dokonał na rzecz swojej żony Anny darowizny w postaci nieruchomości budowlanej, o aktualnej wartości 400 000 zł. W 2012 roku dokonał natomiast darowizny na rzecz swojego przyjaciela Jerzego w postaci kolekcji monet o aktualnej wartości 50 000 zł.
Darowizna w postaci nieruchomości budowlanej zostanie zaliczona na poczet zachowku, z uwagi na fakt, że została dokonana na rzecz osoby będącej spadkobiercą, natomiast kolekcja monet nie zostanie zaliczona na poczet zachowku- została dokonana więcej niż 10 lat wstecz od dnia otwarcia spadku, na rzecz osoby niebędącej ani spadkobiercą, ani uprawnionym do zachowku.
Żeby jeszcze bardziej zagmatwać powyższą sytuację należy pamiętać, że nie zawsze każda darowizna dokonana na rzecz osoby będącej spadkobiercą czy uprawnionym do zachowku zostanie zaliczona na poczet substratu zachowku:
- przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
W przypadku darowizn należy również pamiętać, że mogą one zostać dokonane wraz z obciążającym je poleceniem, jednakże i wówczas doliczamy je na poczet substratu zachowku.
Jak już wspomniano wyżej, nie tylko zaś darowizny mogą zostać zaliczone na poczet substratu zachowku, ale czasem będą to również inne aktywa (zapisy windykacyjne, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę itd.) w związku z czym ustalenie substratu zachowku może się okazać skomplikowaną czynnością, która będzie musiała być przedmiotem czasochłonnej analizy oraz starannie udokumentowana i udowodniona przed sądem.
WARTOŚĆ ZACHOWKU
Bardzo ważne jest, że wartość poszczególnych składników majątkowych wchodzących w skład spadku, ustalana jest według stanu na dzień otrzymania przez spadkobiercę, obdarowanego itd. określonego składnika majątkowego, a według cen z chwili ustalania zachowku:
- wartość przedmiotu dziedziczenia oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku,
- wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku,
- wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku
- wartość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej oblicza się według stanu z chwili ich przekazania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W przypadku mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej w pierwszej kolejności oblicza się wartość funduszu założycielskiego i wartość mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, a następnie porównuje się obie wartości. Wartość ta nie może być większa niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.
OBNIŻENIE ZACHOWKU, ROZŁOŻENIE GO NA RATY CZY ODROCZENIE PŁATNOŚCI
Należy pamiętać, że jeżeli osoba, od której domagamy się zachowku sama jest do niego uprawniona (np. zachowek, którego domaga się syn spadkodawcy od jego żony) to wówczas jej odpowiedzialność zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
Niemiłą niespodzianką, albo patrząc z innej perspektywy znaczną ulgą, jest możliwość wnioskowania przez zobowiązanego do zapłaty zachowku o rozłożenie jego płatności na raty, odroczenie, czy obniżenie jego wysokości. W przypadku rozłożenia na raty sąd może ustalić terminy spłat na maksymalnie 5 lat, przy czym termin ten może zostać przedłużony, jednakże łączny okres spłat nie może przekroczyć lat 10. Sąd może również odroczyć spłatę rat już wymagalnych.
W przypadku obniżenia wysokości zachowku, suma pieniężna, o który zachowek obniżono musi zostać zwrócona uprawnionemu jeżeli ustały okoliczności uzasadniające obniżenie wysokości.
Niezależnie od powyższego, należny nam zachowek może ulec obniżeniu jeżeli wystąpi szereg innych zdarzeń, np. poniesienie przez zobowiązanego do zapłaty zachowku nakładów z majątku osobistego, które zwiększyły wartość spadku, czy w przypadku, w którym domaganie się zachowku stanowiłoby nadużycie prawa podmiotowego (art. 5. k.c.). Będą to sytuacje, w których uprawniony zachowywał się w sposób niewłaściwy w stosunku do spadkodawcy czy też zapłata zachowku przez zobowiązanego doprowadziłaby do pogorszenia jego sytuacji majątkowej, uniemożliwiającego dalszą egzystencję.
To oczywiście tylko przykładowe sytuacje. Z uwagi na dużą ilość możliwych stanów faktycznych (życie pisze najlepsze scenariusze) niemożliwością jest wymienienie czy nawet przewidzenie ich wszystkich. Stąd też należy dwa razy przemyśleć, czy jesteśmy w stanie sami, bez pomocy adwokata, poprowadzić sobie sprawę o zachowek. Ewentualne pomyłki mogą nas drogo kosztować.
WPŁYW ZACHOWKU NA ZAPISY I POLECENIA
Zachowek będzie również wpływał na beneficjentów zapisów zwykłych i poleceń. Spadkobiercy zobowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą bowiem żądać ich stosunkowego zmniejszenia.
Jeżeli spadkodawca nie zostawił żadnych wskazówek w testamencie, to zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości. Dalszy zapis i polecenie również podlegają stosunkowemu zmniejszeniu.
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku została powołana do dziedziczenia (testamentem czy ustawą) to jej odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia zostaje ograniczona tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego jej zachowku.
W podobny sposób ograniczona będzie odpowiedzialność zapisobiorcy windykacyjnego.
PRZEDAWNIENIE
Jak każde roszczenie majątkowe, zachowek podlega przedawnieniu, którego okres wynosił będzie 5 lat, liczonych od dnia określonego zdarzenia, które będzie początkiem jego biegu:
- roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu;
- roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku;
- roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku;
- roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
Jak widać również i tutaj odmienne stany faktyczne będą modyfikować możliwość dochodzenia przez nas swoich praw.
PODSUMOWANIE
Jak widać, ustalenie prawa do zachowku, kręgu osób zobowiązanych do jego zapłaty, czy w końcu należnej nam kwoty wcale nie jest takie oczywiste. Wręcz przeciwnie, często jest to skomplikowana operacja, której sukces zależy od dobrej analizy stanu faktycznego, prawidłowego ustalenia wartości spadku i substratu zachowku oraz skierowania roszczenia do właściwej osoby.
Warto zatem choćby skonsultować się z adwokatem, aby lepiej rozeznać się w swojej sytuacji przed podjęciem działań zmierzających do dochodzenia swoich praw. W przypadku zainteresowania ofertą kancelarii zapraszamy do kontaktu.
