Zaliczka i zadatek to często używane wymiennie pojęcia podczas gdy ich znaczenie, na gruncie przepisów kodeksu cywilnego, nie jest tożsame. W praktyce dużo bardziej zrozumiałe i intuicyjne jest pojęcie zaliczki, zadatek to bardziej zaawansowane narzędzie, mające trochę inny cel i kształt. Ponadto postanowienia kodeksu cywilnego dotyczące zadatku zawierają szereg regulacji, które sprawiają, że znaczenie zadatku może w danej umowie zostać ukształtowane odmienne od kodeksowego, co rodzi kolejne problemy.
W tym artykule wyjaśniam na czym polega jedno i drugie oraz omówię kilka niuansów dotyczących zadatku.
ZALICZKA A ZADATEK
Zaliczka to częściowe spełnienie świadczenia przez jedną ze stron przed nadejściem terminu jego wymagalności bądź przed otrzymaniem świadczenia od drugiej strony. Najprościej będzie wyjaśnić to na przykładzie umowy sprzedaży: kupujący płaci sprzedawcy część ceny zanim będzie miał on obowiązek zapłacić pozostałą cześć, a sprzedawca wydać mu towar.
Przykład
Spółka ABC sp. z o. o. prowadząca działalność gospodarczą w zakresie budownictwa mieszkaniowego zawarła z XYZ sp. z o.o. prowadzącą działalność gospodarczą w zakresie handlu materiałami budowlanymi umowę sprzedaży: drewna konstrukcyjnego, spoiw mineralnych, wyrobów hutniczych oraz materiałów stropowych za łączną cenę 16 000 000 zł. Termin wydania towaru ustalono w umowie na 30 dni od dnia jej zawarcia. Płatność wynagrodzenia za dostarczone materiały miała nastąpić w ciągu 7 dni od dnia dostawy zamówionego towaru, w oparciu o fakturę VAT wystawioną przez sprzedawcę za dostarczony towar. Dodatkowo, w dniu zawarcia umowy, ABC sp. z o. o. zapłaciła przelewem na rachunek bankowy XYZ sp. z o.o. 4 000 000 zł tytułem zaliczki.
Tak zastrzeżona zaliczka oznacza że dłużnik będzie miał obowiązek spełnienia pozostałej części swojego świadczenia w momencie nadejścia terminu jego wymagalności. W powyższym przykładzie kupujący będzie miał zatem obowiązek zapłaty pozostałej części ceny w ciągu 7 dni od wydania mu przez sprzedawcę zakupionego towaru, na podstawie wystawionej przez niego faktury VAT.
Istotne jest, że zaliczka nie pełni funkcji odszkodowawczej, co oznacza, że w wypadku niewykonania umowy przez którąkolwiek ze stron, czy też jej rozwiązania, albo odstąpienia od niej podlega ona zwrotowi.
Wskutek tego, zwłaszcza w przypadku obrotu profesjonalnego i umów przedmiotem których jest mienie znacznej wartości, jak umowa sprzedaży z powyższego przykładu, jej funkcje są poważnie ograniczone. Nie zapewnia ona otrzymującemu zaliczkę możliwości szybkiego uzyskania odszkodowania za niewykonanie umowy przez drugą ze stron, jak również nie daje możliwości łatwego domagania się odszkodowania od dającego zaliczkę.
CZYM JEST ZADATEK
Zadatek w swoim kodeksowym ujęciu, uregulowanym w art. 394 k.c. ma za zadanie w większym stopniu chronić strony umowy przed niewykonaniem zobowiązania z uwagi na okoliczności obciążające wyłącznie jedną z nich.
Art. 394. k.c. [Zadatek]
1. W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.
§ 2. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.
§ 3. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.
Kodeksowo uregulowany w umowie zadatek umożliwia zatem po pierwsze złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy przez jedną ze stron bez wyznaczania jakiegokolwiek dodatkowego terminu na wykonanie zobowiązania, w wypadku niewykonania umowy wskutek okoliczności obciążających wyłącznie drugą z nich. Odstąpienie od umowy skutkuje uznaniem jej za niezawartą, co oznacza, że nie wywołuje ona żadnych skutków przewidzianych przez prawo, a strony zobowiązane są zwrócić sobie wszystko co do tej pory świadczyły.
Ponadto podmiot otrzymujący zadatek ma prawo go w takiej sytuacji zatrzymać. Uznawany jest on wówczas za formę zryczałtowanego odszkodowania za niewykonanie przez dającego zadatek swojego zobowiązania, bez konieczności wykazywania szkody ani jej rozmiarów, jak również bez konieczności inicjowania jakiegokolwiek postępowania sądowego.
Również dający zadatek ma w wypadku niewykonania umowy z uwagi na okoliczności obciążające wyłącznie otrzymującego zadatek większe korzyści aniżeli w przypadku zaliczki, może bowiem domagać się zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.
Ta funkcja odszkodowawcza sprawia zatem, że w przypadku umów, których przedmiotem są pieniądze czy rzeczy w znacznej ilości czy wartości albo takich, na których wykonaniu zależy szczególnie jednej ze stron, zadatek jest atrakcyjniejszy niż zaliczka, dyscyplinuje bowiem strony i zmusza je do respektowania swoich zobowiązań, chroniąc jednocześnie przed skutkami działań nierzetelnych podmiotów.
Zadatek może zostać dany nie tylko w pieniądzu ale i obejmować rzeczy oznaczone co do gatunku (np. płody rolne, materiały budowlane), jak również energię, paliwa czy wodę.
W przypadku wykonania umowy zadatek, podobnie jak zaliczka, podlega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała, o ile jest to możliwe. Jeżeli nie jest to możliwe, podlega on zwrotowi. Podobieństwo istnieje również w przypadku rozwiązania umowy z woli obu stron czy przez sąd albo niewykonania umowy z braku winy którejkolwiek ze stron lub z winy obu stron. Wówczas zadatek również podlega zwrotowi, a obowiązek zapłaty w podwójnej wysokości odpada.
WAŻNE!
Pamiętajmy, że uprawnienia wynikające z tak ukształtowanego zadatku dają danej stronie możliwość, a nie obowiązek skorzystania z nich. Oznacza to, że wskutek samego zastrzeżenia zadatku i nie skorzystania z wynikających z niego uprawnień przez daną stronę, nie wygasają jej uprawnienia wynikające z innych przepisów czy postanowień umownych.
Zmodyfikujmy powyższy przykład, celem porównania skutków zastrzeżenia zadatku w umowie sprzedaży zgodnie z treścią art. 394 k.c.:
Przykład
Spółka ABC sp. z o. o. prowadząca działalność gospodarczą w zakresie budownictwa mieszkaniowego zawarła z XYZ sp. z o.o. prowadzącą działalność gospodarczą w zakresie handlu materiałami budowlanymi umowę sprzedaży: drewna konstrukcyjnego, spoiw mineralnych, wyrobów hutniczych oraz materiałów stropowych za łączną cenę 16 000 000 zł. Termin wydania towaru ustalono w umowie na 30 dni od dnia jej zawarcia. Płatność wynagrodzenia za dostarczone materiały miała nastąpić w ciągu 7 dni od dnia dostawy zamówionego towaru, w oparciu o fakturę VAT wystawioną przez sprzedawcę za dostarczony towar. Dodatkowo, w dniu zawarcia umowy, ABC sp. z o. o. zapłaciła przelewem na rachunek bankowy XYZ sp. z o.o. 4 000 000 zł tytułem zadatku, którego znaczenie w umowie zostało określone na podstawie art. 394. k.c..
Tak uregulowany zadatek będzie miał ten skutek, że w wypadku braku zapłaty w umówionym terminie za dostarczony przez siebie towar, XYZ sp. z o.o. będzie mogła:
- złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy, co oznaczać będzie konieczność zwrotu jej świadczenia (materiałów budowlanych) przez ABC sp. z o. o., jak również
- będzie mogła zatrzymać otrzymane od ABC sp. z o. o. 4 000 000 zł bez konieczności wcześniejszego uzyskania jakiegokolwiek tytułu wykonawczego i prowadzenia postępowania egzekucyjnego.
Natomiast ABC sp. z o. o. w wypadku braku wydania jej zamówionego towaru w umówionym terminie przez XYZ sp. z o.o. będzie mogła:
- złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy, co oznaczać będzie uznanie umowy za niezwartą i skutkować koniecznością zwrotu wzajemnych świadczeń oraz
- będzie mogła żądać zwrotu danego zadatku w podwójnej wysokości co oznacza możliwość domagania się od XYZ sp. z o.o. zapłaty 8 000 000 zł bez konieczności wykazywania powstania szkody ani jej rozmiarów w takiej wysokości.
W przypadku wykonania umowy zadatek zostanie zaliczony na poczet ceny, ABC sp. z o.o. będzie zatem zobowiązana zapłacić resztę ceny, tj. 12 000 000 zł.
ZADATEK NIE ZAWSZE OZNACZAĆ BĘDZIE TO SAMO!
Największym problemem ze zrozumieniem istoty zadatku jest to, że jego znaczenie może zostać ukształtowane przez strony umowy, a także niekiedy (znacznie rzadziej) przez ustalone zwyczaje, w sposób odmienny od powyższego ,,kodeksowego’’ modelu. Oznacza to, że skutki umownie określonego zadatku mogą zostać złagodzone czy nawet zaostrzone przez postanowienia umowy.
W praktyce zadatkiem strony często nazywają takie instytucje jak: zaliczka, odstępne, zastaw czy kaucja albo wadium.
Wszystkie te pojęcia, na gruncie ich kodeksowego znaczenia, w żadnym wypadku nie są synonimami, przeciwnie mają różną konstrukcje i inne cele, należy zatem uważać z żonglowaniem nimi w dowolny sposób i zamiast tego raczej dokładnie opisywać czego chcemy. Jeżeli bowiem ograniczymy się do użycia niewłaściwego określenia, bez bardziej szczegółowego wyjaśnienia co na gruncie naszej umowy mają one oznaczać, to możemy się później nieprzyjemnie zdziwić.
Należy pamiętać, że zgodnie z ogólnymi zasadami wykładni umów, należy w nich badać raczej zgodny cel i zamiar stron aniżeli ich literalną treść.
Jeżeli zatem strony uregulują w umowie zadatek w sposób, który jest odmienny od treści art. 394 k.c., to sama nazwa ,,zadatek’’ zostanie uznana za niewystarczającą do nabycia na tej podstawie uprawnień do odstąpienia od umowy i otrzymania zryczałtowanego odszkodowania. W tym kontekście, nieprecyzyjnie, zbyt lakonicznie czy odmiennie od swojego kodeksowego znaczenia uregulowany zadatek może rzeczywiście okazać się zaliczką.
PODSUMOWANIE
Powyżej krótko omówiłem kilka najważniejszych aspektów dotyczących różnic między zadatkiem, a zaliczką.
Jak wszystko w prawie cywilnym, a zwłaszcza w zobowiązaniach, mnogość niuansów i stanów faktycznych sprawia, że ich szczegółowe przedstawienie wymagałoby wydania monografii, a i tak nie wyczerpałbym tematu. Jeżeli zatem masz pytania i chcesz uzyskać pomoc prawną w tym zakresie skontaktuj się z nami.
